शौचालय एउटा यस्तो सुविधा हो जो मानवका मल एवं मूत्रको समुचित व्यवस्थापनका लागि प्रयोग गरिन्छ । विकिपिडियाले शौचालयका बारेमा लेखेको यो एक वाक्य हामीले भन्ने गरेका पाइखाना, चर्पी, ट्वाइलेट, वासरुम वा रेस्टरुमको अर्थ बताउन काफी छ । हाम्रो शारीरिक तथा मानिसिक विकासका लागि खाना खानु र शरीरलाई जीवन दिइराख्न पानी पिउनु जती जरुरी छ, शरिरले सोस्न नसकेका ठोस तथा तरल पदार्थको विसर्जन गर्नुपनि त्यति नै जरुरी हुन्छ । र शौचालय यही कारण हाम्रा लािग अत्यावश्यक छ ।
चर्पी वा शौचालयको आवश्यकता र महत्व कति भन्ने बुझ्न केही वर्ष अगाडीको हाम्रो स्वास्थ्य अवस्था बुझ्नु पर्ने हुन्छ, जतिबेला हाम्रोमा शौचालयको प्रयोग हुने गरेको थिएन । विहान उठेर शौचालय जाने भन्दै देब्रे हातमा एउटा पानीको भाँडो जसलाई लोटा भन्ने गरिन्थ्यो लिएर घरभन्दा केही पर जंगलमा वा बारीको कुनामा जाने वा खोला किनार तिर जाने वा मकैको खोइला लिएर जंगलतिर जाने पुस्ताका हामी अझै बाकी नै छौं । त्यतिबेला आउँ, झाडापखाला, हैजा, टाइफाइड जस्ता रोगहरुले गाउँ नै स्वाहा बनाएको, परिवार र आफन्ती गुमाएर एक्लै भएको देख्ने र भोग्ने पुस्ता पनि बाँकी नै छ । हामीलाई लाग्ने अधिकांश सरुवा रोगहरु दुषित पानीका कारण लाग्ने गर्छन् । झाडापखाला, आऊँ, हैजा, टाइफाइड जस्ता रोगको मुल कारण भनेको दुषित पानी हो र पानी दुषित हुनाको एउटा प्रमुख कारण खुल्ला दिसा हो । त्यसैले खुल्ला दिसा गर्न बन्द गर्ने हो भने हामी धेरै जसो सरुवा रोगको शिकार हुनबाट बच्न सक्छौं । र यसबाट बच्ने एकमात्र उपाए भनेको शौचालय निर्माण र त्यसको सहयोगमा मलमुत्रको उचित व्यवस्थापन हो । त्यसैले विकिपिडियाले भनेको छ, मानवका मल एवं मूत्रको समुचित व्यवस्थापनको सुविधा भनेको शौचालय हो । फेरी भनौं आउँ, झाडा पखाला, हैजा वा टाइफाइडले गाउँ रित्तै बनाएको वा हाम्रा अग्रजहरुले परिवार तथा आफन्त गुमाएर गाउँ र परिवारमा एक्लै हुनु परेको मानव मल एवं मुत्रको समुचित व्यवस्थापन नभएकाले हो । शौचालय नबनाएको खण्डमा उक्त परिवारको नवालकको जन्मदर्ता तथा विवाहित युवाको विवाह दर्ता नगर्ने, सामाजिक सुरक्षा भत्ता रोक्का गर्ने, नागरिकताको प्रमाणपत्र बनाउन आवश्यक सिफारिस रोक्ने जस्ता निर्णय त्यति बेलाका स्थानीय निकायले सुनाए पछि मात्र हामी मध्ये धेरै शौचालय बनाउन तयार भएका थियौं । बाध्य भएर बनाएका शौचालय पनि विभिन्न बहाना बनाएर प्रयोग विहिन अवस्थामा छोडेका विडम्वना पनि हामीसंगै
रहे ।
कसैका शौचालयमा बाख्रा बाँधिएका भेटिनु, कसैकोमा पराल वा घाँस खारिएको अनि शौचालय किन प्रयोग नगर्नु भएको भन्ने जिज्ञासामा शौचालयमा दिसा गरेर हाम्रो सुंगुरले के खान्छ ? भन्ने जस्तो जवाफ आएबाट थाहा हुन्छ, हामीले मलमुत्रको उचित व्यवस्थापनमा हाम्रो वेवास्ता र त्यसबाट हुने हानीका बारेको अज्ञानता । सर्वसाधारण नागरिकको त यो कुरा भयो । सार्वजनिक शौचालय वा सरकारी कार्यालयका शौचालय अनि हाम्रा स्वास्थ्य संस्थाहरु तथा विद्यालयका शौचालयको अवस्था हेर्ने र भोग्ने जो कोहीलाई स्वास्थ्य र सरसफाई प्रति हाम्रो आम वेवास्ता प्रष्ट हुन्छ । अधिकांश सरकारी कार्यालयमा शौचलाय कहाँ छ भनेर आम नागरिकलाई जानकारी गराउन कुनै सूचनाको आवश्यकता नै पर्दैन । दुर्गन्धले भरिएको शौचालयबाट ह्वास्स आउने गन्धले शौचालय कता छ भन्ने जानकारी आफ्नो नाक मार्फत जो कोहीले पाईहाल्छ । राज्य नै यस्तो सन्दर्भमा असंवेदनशील भएको बेला आम नागरिकबाट सचेतताको अपेक्षा गर्नु सायद सम्यक हुँदैन ।
२०७६ असोज १३ दक्षिण एशियामा खुल्ला दिसा मुक्त हुने पहिलो देश बन्दै नेपालले आफुलाई खुल्ला दिसा मुक्त देश घोषणा ग¥यो । यो अभियान सुरु हुनुभन्दा पहिले नेपालका अधिकांश घरमा शौचालय थिएनन् । अभियानका क्रममा लाखौं शौचालय बनेका छन् र प्रयोग गर्न सुरु भएका छन् । जसले हाम्रो स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पारेको छ । पछिल्लो समयको तथ्याङ्क हेर्ने हो भने झाडापखाला, आऊँ जस्ता सरुवा रोगहरुको संक्रमण ह्वात्तै घटेको छ । यसले गराउने मानविय क्षति कम भएको छ । राजनीतिक भाषामा भन्ने गरको समृद्धिको मार्गमा देशलाई अगाडी बढाउन सहयोग भएको छ । त्यसैले एक दशकलामो प्रयत्न पछि शौचालय निर्माण र सरसफाइको सन्दर्भमा हामीले जुन उपलब्धी हासिल ग¥यौं र दक्षिण एशियामा पहिलो खुल्ला दिसा मुक्त देश बन्न सफल भयौं, यो ठूलो उपलब्धी हो ।
देशले सगौरव आफुलाई खुल्ला दिसा मुक्त घोषणा गरेको ५ वर्ष पूरा भएको छ । तर अझै कतिपय घरहरुमा शौचालय बन्न नसकेको वा बनेका शौचालयको प्रयोग नभएको अवस्था पनि छ । शौचालय बन्न नसकेका घर परिवारमा वा अन्य आवश्यक स्थानमा बनाउने, बनेका तर प्रयोगमा नआएका शौचालय प्रयोगमा उत्प्ररित गर्ने र प्रयोग भइरहेका शौचालयको अवस्थामा सुधारका धेरै काम बाँकी छन् । जुन हामीलाई नमिठो लागेपनि सत्य हो ।
पछिल्लो समय त शौचालयलाई आराम कक्ष( रेष्ट रुम) भन्ने चलन पनि चल्दै आएको छ । हाम्रा रेष्ट रुमहरु नाक थुनेर र स्वास अड्याएर पस्नु पर्ने अनि त्यहाँ बस्दा हामीले भन्ने गरेको नरक त यही हो क्यारे भन्ने अनुभूत गराउने खालक हुन्छन् । त्यो आराम कक्ष नबनाएकाहरुले बनाउनु पर्नेछ बनाएर पनि प्रयोग नगरेकाहरुले प्रयोग गर्ने प्रारम्भ गर्नुपर्नेछ अनि सरसफाईमा ध्यान नपुगेको भए त्यता ध्यान पु¥याउनु पर्नेछ ।
सहश्राब्दी विकास लक्ष्य हासिल गर्ने कुरामा हाम्रो प्रतिवद्धता रहेको र त्यसको एउटा पक्ष स्वस्थ्य नागरिक भएको तथ्य हामीले सम्झेर शौचालयको प्रयोग मात्र होइन यसलाई साँच्चै आराम कक्ष बनाउन लाग्नु पर्नेछ । हाम्रा अग्रजहरुले भनेको स्वास्थ्य नै धन हो भन्ने कुरालाई आत्मसात गर्दै अस्तिको दिन अर्थात नोभेम्बर १९ मा संसारभर विश्व शौचालय दिवस मनाउने गरिएको छ ।
आउनुहोस्, हामी पनि खुल्ला शौच गर्न छाडौं । खुल्ला दिसा नरकको भिसा भनिन्छ, नरकको भिसा किन लिने र ? मानव सभ्यताको प्रतिक बनेको शौचालयको प्रयोग मार्फत सभ्य बनौं, आफु, परिवार, समाज, देश र विश्वलाई स्वस्थ्य बनाउँदै समृद्धिको मार्गमा अग्रसर बनौं ।